Polskie przyczepy autobusowe

W Polsce pierwsza przyczepa autobusowa – Jelcz P01 weszła do seryjnej produkcji w 1965 roku. To znacznie później niż u naszych południowych sąsiadów, gdzie zakłady Skoda-Karosa już we wczesnych latach powojennych podjęły produkcję małej przyczepy autobusowej typu B-40, która była przystosowana do holowania przez autobus Skoda 706 RO, poprzednika znanej dobrze Skody 706 RTO. Ówczesne przepisy dopuszczały do ruchu pasażerskiego zarówno autobusy przegubowe, jak również autobusy z przyczepami. Celem obu rozwiązań było powiększenie zdolności przewozowej autobusów podczas szczytu w komunikacji miejskiej oraz międzymiastowej. Zasadniczą wadą tak wydłużonych składów stała się przede wszystkim ich bardzo ograniczona zwrotność, szczególnie na wąskich i zatłoczonych ulicach miast. Ponadto przyczepy autobusowe, posiadające dość mały rozstaw osi (3 – 4 metry), zapewniały pasażerom niski komfort jazdy, urozmaicony kołysaniem i wstrząsami. Dodatkową uciążliwością był hałas i kurz, których źródłem był autobus ciągnący, co stawało się sporym problemem na dłuższych trasach.

Przyczepy autobusowe posiadały jednakże i pewne zalety w porównaniu do autobusów przegubowych. Zestaw autobusu i ciągnionej przezeń przyczepy pozbawiony był skomplikowanego mechanizmu przegubu, który wymagał częstej i dokładnej konserwacji, a w Jelczach AP 02 (produkowanych od 1964 r.) okazał się źródłem wielu kolizji drogowych. Ponadto autobusy przegubowe wymagały specjalnego przystosowania zajezdni, które musiały posiadać odpowiedniej długości kanały obsługowe oraz więcej miejsca do manewrowania. Zestaw: autobus z przyczepą stwarzał również możliwości bardziej efektywnego wykorzystania. Podczas gdy poza godzinami szczytu pasażerskiego autobusy przegubowe były odstawiane do zajezdni lub jeździły prawie puste, w zestawie wystarczyło odczepić od autobusu holującego przyczepę i mógł on, przy mniejszym zużyciu paliwa, nadal kursować na swojej linii. Obecnie polskie przepisy nie dopuszczają przewozu pasażerów w przyczepach. Dlatego też jedyne rozwiązanie, umożliwiające transport większej ilości osób, to w chwili obecnej zakup autobusu przegubowego. Ciekawostką jest fakt, iż w Europie zestawy autobus z przyczepą mogą być nadal eksploatowane w Szwajcarii oraz w Estonii. Miejskie niskopodłogowe przyczepy różnych rozmiarów oferuje obecne szwajcarska firma HESS, zajmująca się również produkcja autobusów. Poniżej przedstawiamy przyczepy autobusowe, produkowane w polskich fabrykach – Jelcz i Autosan.

Przyczepy autobusowe z Jelcza

Pod koniec 1963 r. konstruktorzy z Jelczańskich Zakładów Samochodowych rozpoczęli prace nad małą przyczepą autobusową. Efektem tych prac była prezentacja w 1965 r. przyczepy Jelcz P01, przystosowanej do holowania przez licencyjny autobus Jelcz 043. Przyczepa posiadała ramowe podwozie oraz nadwozie wykonane ze stali. Tylną oś wyposażono w dwa podwójne koła, natomiast przednią – skrętną – w dwa koła pojedyncze. Pojazd posiadał autonomiczny system wentylacyjno-grzewczy, sterowany przez kierowcę autobusu holującego. Ponadto wentylację zapewniały klapa dachowa i boczne okna przesuwne. Skuteczne hamowanie zapewniały hamulec główny – powietrzny, działający na koła tylne oraz hamulec ręczny – mechaniczny, działający na wszystkie koła. Nadwozie oraz wnętrze przyczepy zostało maksymalnie zunifikowane z autobusem Jelcz 043. Przyczepa Jelcz P01 posiadała jedne drzwi, zamykane na klamkę. Jej głównym przeznaczeniem była komunikacja pozamiejska. Jednakże liczne przyczepy typu P01 trafiły również na ulice polskich miast, gdzie jeździły w zestawach z miejskimi Jelczami Mex 272 lub międzymiastowymi Jelczami 043.

Ciekawostką jest fakt, iż macierzyste zakłady Skoda-Karosa nie podjęły produkcji podobnej przyczepy, zaprzestając jednocześnie wytwarzania przyczepy starszej generacji B-40. Konstruktorzy z Vysokiego Myta stworzyli wprawdzie prototyp naczepy międzymiastowej, zunifikowanej z autobusem Skoda 706 RTO, przystosowanej do ciągnienia przez ciągnik siodłowy Skoda 706, ale jego seryjnej produkcji nie podjęto. Dlatego też Jelcz wyeksportował znaczną część produkcji swoich przyczep do Czechosłowacji i innych krajów byłego bloku socjalistycznego. W roku 1964, a więc jeszcze przed oficjalną prezentacją przyczepy, zbudowano w JZS prototyp małego autobusu MAT Oławka. Jego nadwozie pochodziło z przyczepy Jelcz P01, natomiast podwozie i silnik – z samochodu ciężarowego Star 27. Przedstawiamy go w odrębnym artykule.

Jelczańskie Zakłady Samochodowe produkowały również miejską odmianę przyczepy P01, oznaczoną symbolem Jelcz 046. Posiadała ona jedną tylko różnicę w stosunku do swojego międzymiastowego pierwowzoru. W miejscu pojedynczych drzwi zamykanych na klamkę, pojawiły się szersze, dwuskrzydłowe, automatyczne drzwi, stosowane również w autobusach typu Mex 272 i AP 02. Przyczepy Jelcz 046 produkowane były wyłącznie dla odbiorców z Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Z niewiadomych przyczyn nie były oferowane w Polsce, chociaż eksploatacją przyczep interesowało się wtedy wiele Miejskich Przedsiębiorstw Komunikacyjnych. Musiały one poprzestać na zakupie Jelczów P01.

W 1972 r. podjęto w JZS produkcję autobusów miejskich nowej generacji, Jelcz PR 100, opartych na licencji francuskiej firmy Berliet. Cztery lata później zaprezentowano zmodernizowaną odmianę Jelcza PR 100 – model PR 110U. Oba autobusy nie były przystosowane do holowania przyczep. Wydawać by się zatem mogło, że dwie przyczepy – Jelcz P01 i Jelcz 046 staną się ostatnimi produkowanymi przez JZS pojazdami tego typu. Jednakże jelczańscy konstruktorzy powrócili do idei przyczepy raz jeszcze. W roku 1980 stworzyli przyczepę przystosowaną do ciągnienia przez mały autobus socjalny typu Jelcz 080 (produkowany od 1977 r.). Przyczepa ta nie weszła jednak do seryjnej produkcji. Nie posiadamy niestety żadnych informacji na jej temat. Wiadomo jedynie, że jeszcze w ubiegłym roku służyła ona jako barak w firmie budowlanej, która wykonywała prace remontowe na terenie położonym nieopodal bramy wjazdowej do… Zakładów Samochodowych „Jelcz”.

Przyczepy z Sanoka

Sanocka Fabryka Autobusów znana z produkcji autobusów oraz przyczep towarowych również podjęła się produkcji przyczep autobusowych. W 1979 r. zbudowano przyczepę osobową, która mogła współpracować zarówno z ciągnikiem rolniczym, jak również samochodem ciężarowym. Istotną jej zaletą był fakt, że mogła być użytkowana zarówno na normalnych drogach, jak też i na leśnych bezdrożach. Przyczepy takie zyskały więc dużą popularność wśród gospodarstw rolniczych i leśnych przy przewozie pracowników, a także używano je do przewozu dzieci do szkół. Szkielet nadwozia przyczepy wykonano z cienkościennych profili stalowych, natomiast poszycie zewnętrzne – z blach stalowych. Wnętrze zapewniało przejazd 26 osobom na miejscach siedzących. Boczne ściany wyłożone zostały laminowanymi płytami pilśniowymi. Ogrzewanie przestrzeni zapewniał agregat Sirokko, który latem mógł pełnić funkcję nadmuchu powietrza. Skuteczną wentylację zapewniały przesuwne szyby w oknach bocznych. W tylnej ścianie przyczepy umieszczono wejście oraz schodki z poręczą.

Również w 1979 r., na zamówienie Polskich Linii Lotniczych LOT, wyprodukowano w Sanoku niskopodłogową naczepę autobusową. Została ona przystosowana do przewozu pasażerów z budynku dworca lotniczego do samolotu i z powrotem. Ciągniona była przez specjalny ciągnik siodłowy Star C-200. Mogła pomieścić jednorazowo 120 osób, w tym 18 na miejscach siedzących. Dwuskrzydłowe, sterowane elektropneumatycznie drzwi, znajdowały się na obu bocznych ścianach naczepy oraz na jej ścianie tylnej. Skuteczną wentylację zapewniały przesuwne szyby w oknach bocznych oraz zamontowane na dachu wentylatory. Podłoga we wnętrzu, wykonana ze sklejki wodoodpornej pokrytej drewnopodobną wykładziną, przebiegała na jednym poziomie i umieszczona była 35 cm nad ziemią. Ściany boczne obito płytą drewnopodobną. Oświetlenie wnętrza naczepy włączane było przez kierowcę pojazdu ciągnącego, który posiadał radiową łączność z tym wnętrzem. Naczepa posiadała ramową konstrukcję nadwozia oraz pneumatyczne zawieszenie, które umożliwiało regulację poziomu podłogi. Niskopodłogowa naczepa lotniskowa z Sanoka o bardzo nowoczesnym wyglądzie i starannie wykonanym wnętrzu powstała tylko w jednym egzemplarzu… Niestety, mimo silnych poszukiwań nie udało nam się odnaleźć materiału fotograficznego pokazującego przyczepy autobusowe z Sanoka. Jeżeli ktoś dysponuje ich zdjęciami, bardzo prosimy o kontakt z redakcją.

Tabela 1: Dane techniczne przyczep Jelcz P01 i Jelcz 046 w porównaniu do przyczepy Skoda B-40.

Literatura:

Zaremba Z., Sułek M.: Przyczepy i naczepy samochodowe, WKŁ, Warszawa 1966.

Praca zbiorowa pod red. J. Szatsznajdera: Jelczem po drogach Polski i świata, Jelczańskie Zakłady Samochodowe 1983.

Praca zbiorowa pod red. Adama Orłowskiego: Autosan. LSW Warszawa 1982 .

Materiały archiwalne JZS.