Ocalić od zapomnienia – pierwsze autobusy z Jelcza

Naszą podróż przez powojenną historię polskich konstrukcji autobusowych zaczęliśmy miesiąc temu od początków Sanockiej Fabryki Autobusów. Nie każdy jednak wie, że autobusy już na początku lat 50-tych powstawały też w Jelczu. Nie były to jeszcze słynne „Ogórki” ale kolejne polskie konstrukcje na bazie tego, co było wówczas dostępne – czyli ciężarówek Star. I to właśnie tu, w zakładach w Jelczu-Laskowicach, powstał autobus, który na długo rozwiązał problem transportu – szczególnie w ramach dojazdów do zakładów pracy. Mam na myśli słynną „Stonkę”, którą wiele osób jeszcze dzisiaj wspomina, bo każdy kto choć raz nią jechał, nie zapomni tego do końca życia. Pojazd zapisał się również w jednej z ballad Andrzeja Waligórskiego, który śpiewał:

„Zwycięsko wtedy silnik grał

Melodię pokolenia,

A wóz, co się zastępczym zwał,

Był nie do zastąpienia.”

Czas na „Stonkę”

Pierwsze egzemplarze autobusu zastępczego 424 , zwanego popularnie „Stonką”, powstały w 1954 roku (40 szt.) w nowo powołanych Zakładach Budowy Nadwozi Samochodowych w Jelczu. Część pasażerska osadzona była na podwoziu z kabiną samochodu Star 20 (a potem także nowszych wersji) i miała według założeń zapewnić transport 25 pasażerów. Część pasażerska miała konstrukcję szkieletową wykonaną ze stalowych kształtowników. Kabina posiadała dwoje drzwi, boczne do wsiadania i tylne, głównie po to, by ułatwić pakowanie bagażu. Głównym jednak problemem „Stonki” był niski komfort podróży – wsiadało się po stromych schodkach, gdyż podłoga wznosiła się metr nad poziomem ziemi, a widoki przez okienka podziwiało się z drewnianych foteli. Zewnętrzne poszycie wykonane było z blachy stalowej, a boczne listwy odbojowe wykonano z drewna. To właśnie tym listwom autobus zawdzięcza swoją nazwę! Dwuczłonowe nadwozie, często z dwukolorowym malowaniem i podłużnymi drewnianymi wstawkami kojarzył się pasażerom z tak popularnym w tamtych czasach szkodnikiem.

Mimo że wiele osób narzekało na klaustrofobiczną przestrzeń pasażerską, to ten pojazd znakomicie spełniał pokładane w nim zadania – dowoził ludzi do zakładów pracy w całej Polsce (w tym również pracowników Jelcza). Autobusy zastępcze 424 produkowano w Jelczu do 1959 roku, a rocznie bramy fabryki w Jelczu opuszczało około 100 ich egzemplarzy.

Dzięki prostocie konstrukcji i ogromnemu zapotrzebowaniu na tego typu środki transportu „Stonka” została wprowadzona do produkcji seryjnej po dwóch latach od momentu zaprojektowania pojazdu, co uznać można za względnie dobry wynik. Dlaczego tylko „względnie dobry”? Bo wypada dość blado w porównaniu z czterema miesiącami, jakie w 1955 roku potrzebne były inżynierom z Jelcza na zaprojektowanie i prezentację kolejnego autobusu. Wówczas grupa pod kierownictwem inż. Jerzego Bugajskiego zaprezentowała ciekawe studium autobusu turystycznego, który zgodnie z przyjętą konwencją nazewnictwa (powiązaną z rokiem powstania) nazwano Star JOT 55

Pojawia się Star JOT 55 i .

W konstrukcji prototypu JOT 55 wykorzystano ramowe podwozie autobusu Star 51. Model ten miał całkiem ładną linię nadwozia, znacznie nowocześniejszą od modeli Star 50-52 (produkowany przez SFA) oraz bogato przeszklone i dobrze wentylowane wnętrze, które mieściło 38 pasażerów. Miał jednak jeden bardzo poważny mankament, który zaciążył na jego przyszłości. Otóż poza nadwoziem cała jego konstrukcja została adaptowana z wcześniejszych autobusów Star, co spowodowało, że postanowiono nie rozpoczynać produkcji autobusu o parametrach zbliżonych do modelu już obecnego na rynku (porównywalnej klasy, również na podwoziu Star) i nie tworzyć niepotrzebnej konkurencji dla Sanockiej Fabryki Autobusów. I tak oto kolejny autobus odszedł do historii, a warto dodać, że był to ostatni noszący oznaczenie Star.

W ogóle rok 1955 okazał się bardzo ważnym okresem dla polskich konstrukcji autobusowych, które można powiedzieć, że wkroczyły wówczas w nową erę. Po trzech latach prób i badań zostaje zaprezentowany pierwszy autobus o nadwoziu samonośnym, znacznie lżejszym od dotychczasowych konstrukcji, co daje możliwość konstruowania nadwozi większych i przestronniejszych przy zachowaniu tych samych podzespołów (oczywiście z ciężarówek Star). Ale to już jest jednak całkiem osobna historia, o której opowiemy w kolejnym wydaniu InfoBusa.

Podstawowe dane techniczne autobusów Star:

Zamieszczone zdjęcie „Stonki” pochodzi z Jelczańskich Zakładów Samochodowych, natomiast fotografia Stara JOT 55 pochodzi z pisma „Automobilista ” ( http://www.automobilista.com.pl ). Bardzo dziękujemy za pomoc!