Obchody 125-lecia komunikacji miejskiej w Szczecinie

W związku z 125.rocznicą uruchomienia komunikacji miejskiej w Szczecinie, w sobotę 21.08.2004 r. Szczecińskie Towarzystwo Miłośników Komunikacji Miejskiej zorganizowało obchody 125-lecia komunikacji miejskiej. Pierwsza część imprezy rozpoczęła się o godz.10 dwiema wystawami  historycznego i współczesnego taboru tramwajowego ( na terenie zajezdni tramwajowej Pogodno) i autobusowego (zajezdnia autobusowa Klonowica). Organizatorzy przygotowali specjalne bezpłatne linie tramwajowe i autobusowe dowożące osoby zainteresowane z Osiedla Bukowego, Dworca Głównego PKP i Polic do miejsc gdzie wystawiano pojazdy komunikacji.

Na centralnym placu zajezdni autobusowej Klonowica zaprezentowano współczesne autobusy eksploatowane przez szczecińskie przedsiębiorstwa komunikacyjne a także historyczny egzemplarz mikrobusu Nysa N-59. Zwiedzający mogli dokładnie obejrzeć wszystkie wystawione egzemplarze autobusów. Do każdego pojazdu można było wejść, usiąść za kierownicą, a członkowie Szczecińskiego Stowarzyszenia Miłośników Komunikacji Miejskiej i pracownicy Szczecińskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego Klonowica wyjaśniali zainteresowanym obsługę autobusu, a także informowali o jego parametrach technicznych.

Po zakończeniu wystawy z zajezdni wyruszyła pilotowana przez radiowozy policji kolumna autobusów. W uroczystej paradzie uczestniczyły autobusy marki Jelcz, Ikarus, MAN i Volvo. Po przejechaniu głównymi ulicami Szczecina kolumna autobusów udała się w kierunku przystanku kolejowego Szczecin Łękno, gdzie na zwiedzających czekał już specjalny turystyczny pociąg (ED72), który malowniczą trasą dojechał do dworca PKP w Policach, skąd można było przejechać się Jelczem „ogórkiem” po mieście.
Obchody 125-lecia komunikacji miejskiej w Szczecinie zakończył festyn w Lesie Arkońskim na pętli tramwajowej, na którą około godziny 16 przyjechała z Dworca Głównego PKP w Szczecinie parada tramwajów. Przybyłe na festyn osoby przywitała muzyka i kierownictwo przedsiębiorstw komunikacji miejskiej. Kierownictwo MZK wykorzystało jubileusz do nagrodzenia najlepszych pracowników. Na festynie zjawiły się także osoby, które uczestniczyły w odbudowie szczecińskich tramwajów ze zniszczeń wojennych i chętnie wspominały pierwsze lata funkcjonowania komunikacji miejskiej w polskim Szczecinie. Rocznicowy festyn oficjalnie zakończył się późnym popołudniem. Jednakże nieoficjalne świętowanie szczecińskiego jubileuszu w gronie miłośników komunikacji trwało jeszcze do późnych godzin wieczornych…

Początek komunikacji miejskiej w Szczecinie (a właściwie w Sttetinie)

To właśnie 23.08.1879 roku w ówczesnym Stettinie uruchomiono pierwszą konną linie tramwajową, obsługiwaną przez Szczecińską Spółkę Tramwajową (Stettiner Strassen-Eisenbahn Gesellschaft), której długość wynosiła 5030 metrów. Z każdym miesiącem sieć połączeń tramwajowych zaczęła się rozbudowywać. Już 16 października 1898r. Uruchomiono drugą linię tramwajową. Pierwszą zajezdnię tramwajową (Westend) usytuowano przy skrzyżowaniu obecnych ulic Wojska Polskiego i Piotra Skargi. Natomiast autobusowa komunikacja miejska rozpoczęła swą działalność w roku 1901, kiedy to uruchomiono prywatną pierwszą linię omnibusową Bertholda Pasta. Była to typowo rekreacyjna linia, mająca na celu dowóz mieszkańców do miejskiego kąpieliska, przebiegała od ul. Arkońskiej do Jeziora Głębokiego. Linię obsługiwało 5 małych autobusów wyposażonych w silniki o mocy 8-10 KM, które całą trasę (5 km) przemierzały w ciągu 20 minut. Linia z powodu braku połączenia z linią tramwajową została po niecałych 5 latach zamknięta.

Pierwszą linią autobusową o charakterze regularnej komunikacji miejskiej była linia oznaczona symbolem 221, uruchomiona 7 grudnia 1928 r., której operatorem było Szczecińskie Towarzystwo Kolei Ulicznych (Stettiner Strassen-Eisenbahn-Gesellschaft). Linia z powodu stałego połączenia z linią tramwajową nr 1 wpisała się na stałe w krajobraz szczecińskiej komunikacji miejskiej. Jej z początku czterokilometrowa trasa biegła od Lotniska do Dąbia, w 1929 r. została przedłużona o 1,6 km, dzięki czemu można było dojechać autobusem z Lotniska do Kijewa. W tym samym roku uruchomiono drugą linię z Lotniska do oddalonego od niego o ponad 6 km Klęsowa.
W kolejnych latach zaczęły powstawać na terenie Szczecina dalsze połączenia autobusowe. 18 czerwca 1929 r. uruchomiono dwie linie: pierwszą – N1 z Cmentarza Centralnego do Dołuj o całkowitej długości 6,6 km, drugą o długości ponad 50 km z toru kolarskiego do Ueckermünde. 26 lipca 1929r. miało miejsce uroczyste otwarcie linii P1, łączącej Gocław z Policami. Linia liczyła prawie 11 km. Autobusy odjeżdżającego z początkowego przystanku średnio co 1,5 godziny pokonywały ją w ciągu 35 minut. W uroczystości wzięło udział wiele osób mających ogromny wpływ na kształt ówczesnej szczecińskiej komunikacji miejskiej: dyrektor Szczecińskiego Towarzystwa Tramwajowego – Klitzing, burmistrz Szczecina – Pick, burmistrz Polic – Banner, burmistrz Golęcina – Gahren, rajcy miejscy Szczecina i Polic oraz redaktor szczecińskiej gazety "Stettiner Abendpost" – Hulsenbeck.

Pierwszymi autobusami służącymi szczecińskiej komunikacji były nowoczesne i pojemne autobusy marki Daimler-Benz pomalowane tak jak ówczesne tramwaje na jasnożółty kolor, mogące zabrać na swój pokład 40 pasażerów, w tym 22 na miejscach siedzących. W latach trzydziestych XX w. zakupiono kolejne egzemplarze autobusów marki Daimler-Benz,  a także wchodzącej na rynek marki Bussing-NAG. Nowe pojazdy były wyposażone już w silniki Diesla i pomalowane wg nowych standardów – od dołu do dolnego brzegu okien były jasnożółte, a od okien do dachu czarne. Na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych sieć linii autobusowych wzrosła do 10 połączeń. W czasie II wojny światowej, w 1942 r., w czasie kryzysu paliwowego, zaczęto używać gazu drzewnego jako paliwa zastępczego. Niestety żaden z tego typu pojazdów nie zachował się do naszych czasów. 25 kwietnia 1945 r., kiedy został wydany rozkaz ewakuacji ludności cywilnej, autobusy komunikacji miejskiej służyły jako środek transportu (obok innych środków lokomocji takich jak: ciężarówki, furmanki czy rowery). W mieście zniszczonym w około 60-70% głównie w wyniku alianckich nalotów bombowych w latach 1943-1945, bardzo ciężko było odbudować sieć komunikacji miejskiej, tym bardziej, że nie pozostawiono ani jednego nadającego się do eksploatacji wozu.

Komunikacja po II wojnie światowej
Brak sprawnych autobusów i pustki w budżecie miasta sprawiły, że w powojennym Szczecinie główny nacisk położono na przywrócenie do życia trakcji tramwajowych, odsuwając przywrócenie połączeń autobusowych (jak się wówczas wydawało) na bardziej dogodny czas. Powrót autobusów na ulice Szczecina nastąpił w dwa lata po zakończeniu działań wojennych. Dokładnie 4 kwietnia 1947 r. pięknie przystrojony wyjechał na trasę odzyskany z demobilu i wyremontowany w zakładach przy ulicy Kolumba autobus marki Bussing.

Pierwsza powojenna linia w polskim Szczecinie o oznaczeniu A połączyła pl. Kościuszki w centrum miasta z Gumieńcami. Nowouruchomiona linia stanowiła bodziec do dalszych działań przywracających połączenia autobusowe. W 1948 r. po ulicach miasta na liniach o łącznej długości 29 km jeździło już 6 autobusów marek Bussing, Leyland czy GMC uratowanych od kasacji. Dopiero w 1950 r. nastąpiła pierwsza dostawa nowych pojazdów i w ciągu 5 lat Szczecin otrzymał łącznie 45 nowych pojazdów, w tym 30 Starów i 15 węgierskich Mavagów. Dzięki tym inwestycjom kształt komunikacji miejskiej w 1954 roku przypominał ten sprzed wojny. W 1955 roku dokonano zmiany oznaczenia linii z literowych (od A do H) na cyfrowe – od numeru 51 wzwyż (ta numeracja obowiązuje do dziś). Kolejne dostawy nowych wozów, wśród których znaczną część stanowiły czechosłowackie Skody-Karosy oraz Sany pozwoliły na dalszą rozbudowę linii, m.in. w 1957r. uruchomiono pierwszą pospieszną linię łączącą centrum Szczecina z Policami, a w 1967 r. łączna długość tras wzrosła do 118 km. Ciekawym epizodem w historii komunikacji autobusowej w Szczecinie było uruchomienie w 1957 r. przez przedsiębiorstwo komunikacyjne przewozów własnymi taksówkami osobowymi, lecz z powodu wielu trudności technicznych w obsłudze taboru taksówkowego, tę formę przewozów zlikwidowano po kilku latach.

W 1968 r. uruchomiono pierwszą linię mikrobusową obsługiwaną przez mikrobusy Nysa. Przyczyną wprowadzenia tych pojazdów była chęć zmniejszenia kosztów obsługi linii nocnej oraz linii dziennej o małej frekwencji pasażerów, a także fakt, że były to jedyne wozy, której mieściły się pod wiaduktem na ulicy Kanał Parnicki.
Lata 60. i 70. to okres zdecydowanego panowania autobusów typu Jelcz 272 Mex, popularnych „ogórków”, które łącznie z przegubowcami typu Jelcz AP021, przez blisko 15 lat stanowiły podstawowy tabor w szczecińskich zajezdniach autobusowych.

W 1973 r. wprowadzono zmiany w systemie opłat. Z dniem 1 grudnia zniesiono opłaty strefowe i wprowadzono jednolitą taryfę. Jedynie na trasach wybiegających poza granice miasta pozostawiono dotychczasowy system opłat, przy jednoczesnej zmianie numeracji linii podmiejskich: od 101 wzwyż. Przełom lat 70. i 80. był okresem największego rozwoju sieci autobusowej na terenie Szczecina i Polic. W roku 1978 zakończono budowę stacji obsługi autobusów i zajezdni Dąbie. 7 lat później oddano do użytku trzecią (po zajezdniach Klonowica i Dąbie) zajezdnię autobusową – w Policach. Liczba połączeń wzrosła do 40, a autobusy miejskie dojeżdżały praktycznie do większości podszczecińskich miejscowości. Lata 80. to okres wycofywania z użytku słynnych „ogórków”, których następcami stały się węgierskie przegubowe Ikarusy i polskie Jelcze-Berliety.

Lata dziewięćdziesiąte – czas przemian

W 1991 r. uruchomiono pierwsze pospieszne linie pomiędzy śródmieściem a prawobrzeżną częścią miasta o oznaczeniach: A, B i C, kursujące z osiedli na obrzeżach Szczecina do centrum miasta. W kolejnych latach wprowadzone zostały kolejne połączenia pospieszne: D, E i F. Utworzenie tych linii, a także znaczne wyeksploatowanie Ikarusów zadecydowało o zakupie przez szczecińskie MZK 80 nowych wysokopokładowych przegubowych autobusów typu Volvo B-10M. Pierwsza partia dostawy w wysokości 40 pojazdów pochodziła z Finlandii i trafiła do zajezdni Klonowica, drugą partię, tej samej wielkości, wyprodukowano już w polskiej fabryce autobusów Volvo we Wrocławiu, a autobusy trafiły do zajezdni Dąbie. Pojazdy te kursują obecnie na najbardziej obciążonych liniach.

Od 1997 r. ze szczecińskiego MZK wydzielane są poszczególne spółki wykonujące swoje zadania na określonych terytoriach. W 1997 r. powołano do życia Szczecińsko-Polickie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne, które jako spółka działa samodzielnie na terenie Polic i na trasach łączących Police ze Szczecinem. W 1999 r. z MZK wydzielono kolejne dwie spółki autobusowe: Szczecińskie Przedsiębiorstwo Autobusowe "Dąbie" i SPA "Klonowica". Od tej chwili MZK stało się wyłącznie przewoźnikiem tramwajowym. Obecnie na komunikacji autobusowej opiera się całość zbiorowych przewozów pasażerskich na Prawobrzeżu, natomiast na lewobrzeżnej części miasta autobusy stanowią ważne uzupełnienie tras tramwajowych, jak również są podstawą komunikacji między Szczecinem a Policami.

Tak oto przedstawia się 125-letnia historia szczecińskiej komunikacji miejskiej, której obchody w dniu 21 sierpnia 2004r. zorganizowało Szczecińskie Towarzystwo Miłośników Komunikacji Miejskiej wespół z Miejskim Zakładem Komunikacyjnym, Szczecińsko-Polickim Przedsiębiorstwem Komunikacyjnym i Szczecińskim Przedsiębiorstwem Autobusowym Klonowaci. Założeniem organizatorów było zaprezentowanie wszystkich środków transportu, jakie posiadają szczecińskie zakłady komunikacyjne, a także zaprezentowanie historycznego taboru, który znajduje się pod opieką Szczecińskiego Towarzystwa Miłośników Komunikacji Miejskiej.

STMKM – historia organizatora

STMKM jest stowarzyszeniem działającym oficjalnie od 3 grudnia 1999r., kiedy to zostało zarejestrowane w sądzie. Jednakże oznaki działalności towarzystwa można było zaobserwować już przed oficjalną rejestracją. 19.12.1998r. pojawili się po raz pierwszy w Szczecinie obwieszczając z zabytkowego wagonu  4N-216 (był to wówczas jedyny odrestaurowany wagon historyczny) powstanie towarzystwa i rozpoczęcie działalności. Na początku swego istnienia STMKM tworzyła niewielka grupka zapaleńców, obecnie towarzystwo zrzesza około 40 osób. Każdego z członków interesuje inny aspekt działalności: jednych historia, natomiast drugich teraźniejszość i przyszłość komunikacji miejskiej. Pomimo różnych przyczyn, dla których należą do stowarzyszenia, łączy ich jedno – wielka pasja, z jaką podchodzą do swoich zainteresowań. Członkowie STMKM poprzez przynależność do stowarzyszenia nabierają nowych doświadczeń i umiejętności, przez co towarzystwo może lepiej realizować główny cel, dla którego zostało powołane – zachowanie dla przyszłych pokoleń pamięci o zabytkach związanych z komunikacją tramwajową i autobusową w Szczecinie. W realizacji swoich celów STMKM organizuje imprezy propagujące cele towarzystwa, a także współpracuje przy realizacji wielu inicjatyw z różnymi urzędami, instytucjami oraz przedsiębiorstwami komunikacyjnymi działającymi na terenie Szczecina i Polic. W ciągu prawie pięciu lat działalności stowarzyszenia STMKM może pochwalić się wieloma osiągnięciami w realizacji swych celów. Z każdym rokiem towarzystwo kładzie coraz większy nacisk na pozyskiwanie starych „weteranów szos” celem odrestaurowania oraz na zachowanie wycofywanych z ruchu pojazdów komunikacji miejskiej. Warto wspomnieć w tym miejscu kilka osiągnięć, jakie stowarzyszenia odniosło w kwestii prowadzenia prac konserwatorskich wokół zabytkowych już autobusów, które kursowały w przeszłości w barwach szczecińskiej komunikacji.

W grudniu 2001r. dzięki uprzejmości MZK Piła, pod opiekę towarzystwa trafił autobus Renault PR-100 o pilskim numerze 185. Pierwsze i jedyne trzy egzemplarze tego modelu trafiły do Szczecina w 1973 r. Trudno dziś dociec, co zaważyło na tym, że w czasach, gdy faworyzowana komunikacja miejska w stolicy otrzymywała najnowsze pojazdy, zdecydowano się przydzielić te autobusy dla Szczecina. Faktem jednak jest to, że autobusy trafiły do Szczecina i zostały skierowane do jedynej istniejącej wówczas zajezdni na ul. Klonowica. Kursowały głównie na liniach w lewobrzeżnej części miasta. Wozy PR-100 kursowały stosunkowo krótko, bo tylko do 1977 r., kiedy to zostały zastąpione ulepszoną wersją Jelcza PR-100U. Autobus ten, mimo że został wyprodukowany we Francji, tylko w niewielu szczegółach różni się od wersji, która na licencji Berlieta (będącego częścią Renault) była produkowana w Jelczu. Renault PR-100 został sprowadzony do Szczecina z myślą o jego przyszłości jako eksponat nieruchomy i stanowi własność STMKM.

We wrześniu 2002r. został zakupiony za środki pochodzące z darowizn i sprowadzony do Szczecina mikrobus Nysa N-59, wyprodukowany w 1963 r. Mikrobus mimo sędziwego wieku jest sprawny technicznie. W przywróceniu dawnej świetności tego pojazdu biorą udział: Zespól Szkół Samochodowych przy ul. Klonowica w Szczecinie gdzie przeprowadzono wstępny przegląd techniczny i konserwację, zakład samochodowy AUTO-KLON przy ul. Klonowica, w którym Nysa została poddana remontowi blacharskiemu i wymianie poszycia, Centralne Warsztaty przy ul. Klonowica, w których wykonany jest kapitalny remont wnętrza i dokończony został remont blacharski pojazdu. Docelowo Nysa N-59 zostanie pomalowana w historyczne barwy i ma się stać ruchomym eksponatem będącym własnością STMKM. Mikrobusy Nysa produkowane od 1952 r. trafiły w ręce szczecińskiego MZK w latach 60.i były eksploatowane do roku 1981.

Sprowadzenie do Polic trzech wozów marki Jelcz 043 i skompletowaniu z nich jednego sprawnego „ogórka” umożliwiło uruchomienie we wrześniu sezonowych połączeń turystycznych. Remontu autobusu dokonało Szczecińsko-Polickie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne. Dzięki dużemu zaangażowaniu kierownictwa i pracowników spółki, w ciągu 3 miesięcy autobus był skompletowany i gotowy,16 września wyjeżdżając na swój pierwszy kurs linii turystycznej. Ten wzbudzający wielki sentyment słynny „ogórek” wyprodukowany w 1978 r. obsługuje linie 50 i 100, które obok linii tramwajowej 0, obsługiwanej przez zabytkowy wagon N z roku 1954, stanowią turystyczną atrakcję miasta organizowaną regularnie od 2001r. w okresie wakacji przez STMKM przy współudziale Zarządu Dróg i Transportu Miejskiego, Miejskiego Zakładu Komunikacyjnego i Szczecińsko-Polickiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego. Linia 50 kursuje po najładniejszych zakątkach Szczecina rozpoczynając i kończąc kurs przy Bramie Portowej. Natomiast linia 100 kursuje na trasie Police (Rynek) – Szczecin (Brama Portowa).
Autobusy Jelcz  043 będące licencyjną odmianą wozów marki Skoda 706RTO można było spotkać na szczecińskich ulicach od roku 1965. Do Szczecina (choć w małej ilości) trafiły także autobusy Jelcz 043 z przyczepami typu P-01.

Kolejnym sukcesem Stowarzyszenia było przeprowadzenie akcji zlokalizowania na terenie Polski unikatowych lecz niesprawnych już autobusów marki San H-100 celem sprowadzenia jednego egzemplarza do Szczecina i jego odrestaurowania. Najlepiej zachowany wóz został zlokalizowany na złomowisku w Krzyżu Wielkopolskim jako autobus niemal kompletny, lecz zniszczony i niesprawny technicznie. Ocalony pojazd jest w wersji międzymiastowej (33 miejsca siedzące z drzwiami otwieranymi ręcznie) i wyprodukowany został w 1969 r. W sprowadzeniu jednego z nielicznych ocalałych autobusów marki San do Szczecina istotnie pomogło Szczecińskie Przedsiębiorstwo Autobusowe Klonowica, które najpierw sprzedało stowarzyszeniu po symbolicznej cenie złomowy autobus Jelcz M-11, który został wymieniony za dopłatą na złomowisku w Krzyżu Wlkp. na autobus San. W maju 2003 r. po długich przygotowaniach wóz został przetransportowany drogą kolejową do Sanoka. Znajdująca się tam fabryka autobusów AUTOSAN S.A ,w której 35 lat temu został zbudowany ten pojazd, zgodziła się nieodpłatnie przeprowadzić remont. Przy transporcie Sana H-100 do rodzimej fabryki znów pomoc okazało SPA Klonowica, które nieodpłatnie zaholowało autobus San ze Szczecina na stację kolejową Stobno Szczecińskie, skąd autobus został przetransportowany do Sanoka, a także Szczecińskie Przedsiębiorstwo Autobusowe Dąbie, które pokryło część kosztów transportu autobusu ze Szczecina do Sanoka.

W chwili obecnej trwają zaawansowane prace nad przywróceniem pojazdu do  dawnej świetności. Zabytkowy autobus będzie pomalowany w barwy historyczne i po zakończeniu remontu stanie się prawdopodobnie jedynym w pełni oryginalnym i sprawnym autobusem z rodziny autobusów marki San. Autobusy marki  San H-100 w wersji miejskiej woziły szczecińskich pasażerów od 1968 r. W 1978 r. zaczęto wycofywać je ze szczecińskiej komunikacji miejskiej, a kres ich użytkowania w naszym mieście przypada na początek lat 80. Kolejnym modelem autobusu, jakim interesuje się Szczecińskie Towarzystwo Miłośników Komunikacji Miejskiej jest Ikarus 255, który zostanie przekazany stowarzyszeniu przez Szczecińskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Dąbie z chwilą zakończenia jego eksploatacji.

Przywracanie do dawnej świetności unikatowych już pojazdów komunikacji miejskiej to nie jedyna sfera działania stowarzyszenia. STMKM organizuje również różnego typu spotkania i imprezy mające na celu upowszechnianie tradycji komunikacji miejskiej, w szczególności komunikacji miejskiej w Szczecinie. Z naszej strony gratulujemy STMKM wytrwałości i życzymy dalszych sukcesów na drodze popularyzowania komunikacji miejskiej w naszym kraju.