Nadużywanie pozycji dominującej

W polskim prawie istnieje ważne zagadnienie ochrony konkurencji oraz związane z tym nadużywanie pozycji dominującej. Szczególne wzmocnienie ochrony mechanizmów konkurencji nastąpiło wraz z uchwaleniem 15 grudnia 2000 roku ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Zagadnienie to jest o tyle ważne dla branży przewozów autobusowych, że wielu przewoźników, a zwłaszcza Przedsiębiorstw Komunikacji Samochodowej (PKS) ma całkowicie naturalną – z punktu widzenia ekonomicznego – tendencję do wykorzystywania swej uprzywilejowanej pozycji w celu eliminacji konkurencji a przez to maksymalizacji zysków, co potwierdzają decyzje Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Pozycja dominująca

Prawodawca zakazuje nadużywania pozycji dominującej na rynku właściwym przez jednego lub kilku przedsiębiorców. Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów wymienia siedem szczególnych przypadków nadużywania pozycji dominującej. Do najczęstszych przypadków nadużywania pozycji dominującej wśród przewoźników autobusowych można zaliczyć:

• Bezpośrednie lub pośrednie narzucanie cen, w tym cen nadmiernie wygórowanych albo rażąco niskich,
• Uzależnianie zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia, niemającego rzeczowego ani zwyczajowego związku z przedmiotem umowy
• Przeciwdziałanie ukształtowaniu się warunków niezbędnych do powstania bądź rozwoju konkurencji
• Narzucanie przez przedsiębiorcę uciążliwych warunków umów, przynoszących mu nieuzasadnione korzyści
• Stwarzanie konsumentom uciążliwych warunków dochodzenia swoich praw

Aby mieć pewność, w jakich okolicznościach dojdzie do naruszenia przez jednego bądź kilku przedsiębiorców pozycji dominującej, istotne jest ustalenie dwóch elementów: definicji pozycji dominującej oraz rynku właściwego.
Według ustawy pozycję dominującą można zdefiniować jako taką pozycję przedsiębiorcy, która na podstawie siły ekonomicznej umożliwia mu zapobieganie skutecznej konkurencji na rynku właściwym przez stworzenie mu możliwości działania w dużej mierze niezależnie od konkurentów oraz konsumentów.
Z przepisów ustawy, jak i orzecznictwa Prezesa UOKiK wynika, że samo zajmowanie pozycji dominującej nie jest zakazane. Zakazane jest nadużywanie pozycji dominującej. Istotne jest również zastosowanie przez ustawodawcę domniemania prawnego, iż uznaje się, że przedsiębiorca zajmuje pozycję dominującą, jeżeli jego udział w rynku przekracza 40%. Jednakże domniemanie to w postępowaniu przed Prezesem UOKiK może być obalone przez zainteresowany w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu podmiot.

Rynek właściwy

Drugim elementem, obok pozycji dominującej, który należy uwzględnić przy ocenie nadużywania pozycji dominującej przez przedsiębiorcę jest określenie rynku właściwego dla konkretnego przedsiębiorcy. Wyznaczenie granic rynku właściwego jest trudne i zarazem bardzo ważne, gdyż to od jego wyznaczenia zaczyna się dalsza procedura ustalania pozycji dominującej i ewentualnego uznania o nadużywaniu tej pozycji. Zgodnie z ustawową definicją przez rynek właściwy rozumie się rynek towarów, które ze względu na ich przeznaczenie, cenę oraz właściwości, są uznawane przez nabywców za substytuty oraz są oferowane na obszarze, na którym ze względu na ich rodzaj i właściwości, istnienie barier dostępu do rynku znaczące różnice cen panują zbliżone warunki konkurencji. Tak więc, ustalając granice rynku właściwego dla konkretnych podmiotów gospodarczych, istotne znaczenie mają trzy aspekty:

• Produktowy (asortymentowy). Przy jego badaniu rynku asortymentowego określa się głownie substytucyjność towarów (w tym usług), istotne znaczenie ma możliwość zastąpienia produktów innymi ze względu na swoje cechy. Przy badaniu aspektu produktowego wykorzystuje się test zamienności, Niezbędne jest również zdefiniowanie rynku geograficznego, dla którego znaczenie ma homogeniczność warunków konkurencji na danym obszarze np. Zakłada się niewielki wzrost cen (ok. 5 – 10%) biletów na wyznaczonych liniach badając przy tym zachowanie nabywców. Jeżeli zaczną oni korzystać z usług innego przewoźnika, oznacza to, że stanowią one ten sam rynek produktowy.
• Geograficzny, dla którego znaczenie ma homogeniczność warunków konkurencji na danym obszarze.
• Czasowy, który określa okres działania przedsiębiorcy, ponieważ nie w każdym okresie przedsiębiorca może nadużywać swoją pozycję. Zdarza się, że przedsiębiorca wykorzystuje pozycję dominującą tylko w określonym przedziale czasowym, np. wprowadzając bardzo niskie ceny na określonych liniach w roku szkolnym.

Prawidłowe ustalenie granic rynku właściwego przez organ antymonopolowy umożliwia określenie siły ekonomicznej przedsiębiorcy. Ma to na celu wskazanie, jakie podmioty działają na rynku oraz na obliczeniu ich udziałów.

Nadużywanie pozycji dominującej

Po przeprowadzeniu postępowania Prezes UOKiK może nakazać zaprzestania nadużywania pozycji dominującej i nałożyć karę na przewoźnika tylko wówczas, gdy w postępowaniu zostanie mu udowodnione, że na rynku dla niego właściwym zajmuje pozycję dominującą i ją wykorzystuje do ograniczenia lub wyeliminowania konkurencji. W związku z tym na Prezesie UOKiK ciąży szczególny obowiązek dogłębnego przeanalizowania sytuacji, ponieważ nadużycie pozycji dominującej odnosi się zawsze do konkretnych zachowań rynkowych. Należy przy tym odróżnić zabronione przez prawo postępowanie od zachowań czysto rynkowych, które coraz częściej stosują różne przedsiębiorstwa .

Orzecznictwo Prezesa UOKiK

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wielokrotnie zajmował stanowisko w sprawie nadużywania pozycji dominującej. W większości skargę na zachowania Przedsiębiorstw Komunikacji Samochodowej składały małe firmy przewozowe, mające po kilka pojazdów. Wszystkie zaskarżone działania były związane z chęcią wyeliminowania konkurencji przez PKS-y. Ponad trzy lata temu skargę na działalność PKS Zawiercie złożył prywatny przewoźnik. PKS obniżył cenę biletów do symbolicznej złotówki na trasie, gdzie działała konkurencja. UOKiK uznał działanie PKS-u za "ograniczające konkurencję" i ukarał przewoźnika karą 5 tys. euro oraz zakazał wykorzystywania pozycji dominującej na lokalnym, właściwym rynku.
Ostatnia sprawa dotyczyła PKS Gorzów Wlkp., któremu Auto Leader – przewoźnik z Międzyrzecza zarzucił stosowanie cen dumpingowych w celu wyeliminowania konkurenta z rynku. Artur Mejoza, właściciel firmy, złożył skargę do wrocławskiej delegatury UOKiK. 15 grudnia 2004 r. UOKiK nakazał gorzowskiemu PKS-owi zapłacić 70,5 tys. zł. kary za nieuczciwą walkę z prywatnym przewoźnikiem. Skargę do Prezesa UOKiK złożył również przewoźnik ze Słupska. Prywatna firma Nord Express twierdzi, że PPKS Słupsk swym działaniem dąży do wyeliminowania dwóch mniejszych firm. Obecnie trwa postępowanie w tej sprawie przed prezesem UOKiK, jednakże wszystko na to wskazuje, że i tu prezes UOKiK uzna działanie przedsiębiorstwa PKS za niezgodnie z prawem.
Na nielegalnych zachowaniach przewoźników wykorzystujących pozycję dominującą cierpią zarówno mniejsi przewoźnicy, którzy są eliminowani z rynku, jak i konsumenci. Duży przewoźnik stosując zaniżone ceny tam gdzie spotyka się z konkurencją, po wyeliminowaniu rywali może dowolnie kształtować ceny biletów, a przecież nie o to chodzi…