Tramwaje w Polsce: lata 1866-1945

Na początku XIX wieku trwała już epoka przemysłowa. Do europejskich miast napływało coraz więcej mieszkańców wsi. Rozwój terytorialny wymuszał wprowadzenie transportu umożliwiającego szybkie podróżowanie na duże odległości i przewóz dużej liczby osób. Początkowo uruchomiono tramwaje konne. Zwierzęta wymagały jednak ogromnych nakładów na utrzymanie, karmienie i dodatkowo zanieczyszczały ulice. Wprowadzono więc tramwaje parowe. Ta technika nie pozwalała jednak na szybki rozruch wagonów.

Historia tramwaju elektrycznego rozpoczyna się w latach 1880-1881, kiedy to Fiodor Pirocki i Werner Siemens uruchomili pierwsze tramwaje elektryczne w Berlinie i Sankt Petersburgu. Napęd elektryczny wymagał wprawdzie budowy sieci napowietrznej, lecz umożliwiał częste i szybkie rozruchy wagonów. Dodatkowo, przewodu napowietrznego nie trzeba karmić, nie marznie on w zimę i nie jest on kapryśny w zależności od temperamentu swego i woźnicy.

Miasta polskie rozwijały się różnie, zależnie od tego, pod czym zaborem się znalazły. Najwyższy poziom techniki był w Prusach, stąd to tam uruchamiano najwięcej systemów tramwajowych. W latach 1873-1880 tramwaje konne ruszyły w Gdańsku, Poznaniu, Szczecinie i Wrocławiu. Do tych miast wkrótce dołączył szereg mniejszych miejscowości. Mniej rozwinięte gospodarczo były północne Austro-Węgry i stąd nieco później niż w Prusach, bo w latach 1880-1895, ruszyły tramwaje w Bielsku-Białej, Krakowie i Lwowie. W międzyczasie trwała dalsza ekspansja tramwajów w Prusach. Do 1900 r. otwarto kolejne 9 systemów w: Bytomiu i Katowicach (obecnie cały GOP), Bydgoszczy, Elblągu, Grudziądzu, Legnicy, Słubicach, Toruniu, Wałbrzychu i Zgorzelcu. Tramwaje trafiały do coraz mniejszych miast.

Najgorzej wyglądała sytuacja w zaborze rosyjskim. Tramwaje uruchomiono w 1866 r. w Warszawie, a więc najwcześniej spośród wszystkich obecnych polskich miast. Pozostałe ośrodki miejskie w dziedzinie transportu pozostawały 20 lat za niemieckimi miastami. Dopiero w latach 1893-1898 powstały kolejne systemy w Białymstoku, Łodzi i Wilnie. Były to jednak tramwaje konne (za wyjątkiem Łodzi), podczas gdy w Niemczech w tym czasie uruchamiano już tramwaje elektryczne.

Trakcja elektryczna wykazała szereg zalet nad konną, stąd rozpoczęto elektryfikacje wszystkich dużych systemów tramwajowych. Prawdziwy boom elektryfikacji przypadł na lata 1896-1901, kiedy to zelektryfikowano tramwaje w 11 miastach: Bydgoszczy, Gdańsku, Gorzowie Wlkp., Grudziądzu, Jeleniej Górze, Katowicach, Krakowie, Poznaniu, Szczecinie, Toruniu, Wrocławiu i Zgorzelcu. W ogonie tego peletonu znalazła się Warszawa, gdzie tramwaje elektryczne ruszyły dopiero w 1908 r.

Do pierwszej wojny światowej powstało jeszcze kilka systemów tramwajowych w mniejszych miastach, z których paradoksalnie żaden nie dotrwał dzisiejszych czasów. W latach 1903-1912 tramwaje ruszyły w 8 miastach: Cieszynie, Gubinie, Inowrocławiu, Kostrzynie, Koszalinie, Olsztynie, Słupsku i Tarnowie. Z tych systemów 3 znajdowały się w Austro-Węgrach, a 5 w Prusach. Były to tramwaje elektryczne.

Największa ekspansja transportu tramwajowego miała więc miejsce w ostatnich trzech dziesięcioleciach XIX wieku, a na początku XX w. tramwaje ruszyły również w kilku mniejszych miastach. Pierwsza wojna światowa zatrzymała rozwój tramwajów, a liczne istniejące linie zostały zdewastowane.

W okresie międzywojennym ekspansja tramwajów zatrzymała się. Miał na to wpływ rozwój motoryzacji. W działaniach wojennych szczególnie przydatne okazały się samochody, których szerszy użytek rozpoczął się pod początku XX wieku. Rozwój techniki w tym polu pozwolił opracować autobusy, które umożliwiły prowadzenie transportu w sposób szybszy i efektywniejszy niż transport konny, a jednocześnie bez konieczności budowy torowiska, tak jak miało to miejsce w wypadku tramwajów. W rezultacie, kolejne powstające systemy transportu zbiorowego opierały się na autobusach. W międzywojniu nie powstał żaden nowy system tramwajowy, zlikwidowano natomiast tramwaje w Cieszynie (z przyczyn politycznych). W miastach z istniejącymi liniami tramwajowymi prowadzono rozbudowę tras.

Drugiej wojny światowej nie przetrwały tramwaje w Tarnowie, zaś jeszcze przed włączeniem w polskie granice lub bezpośrednio po zakończeniu wojny zniknęły systemy tramwajowe w kolejnych 6 miastach: Gubinie, Kostrzynie, Koszalinie, Słubicach, Tarnowie i Zgorzelcu. Likwidacje te zrealizowano z przyczyn ekonomicznych (wycofanie tramwajów na rzecz autobusów, zniszczenia wojenne) i politycznych (podział miast przez nowe granice państwowe).

Rys. 1. Okres funkcjonowania sieci tramwajowych w Polsce.

Tab. 1. Systemy tramwajowe w Polsce.

 (nd. = nie dotyczy)