Warszawski Węzeł Kolejowy – XIX wiek

Szczególne znaczenie w pasażerskim transporcie kolejowym ma Warszawski Węzeł Kolejowy. Dotarcie do miasta linii kolejowej miało w XIX wieku podobne znaczenie, jak dziś uruchomienie autostrady. Tak jak autostrada A2 dotarła do Warszawy w 2012 r. od zachodu, tak i od zachodu nadeszła pierwsza linia kolejowa do ówczesnego prowincjonalnego miasta Rosji carskiej.

Twórcami koncepcji budowy linii kolejowej do Warszawy i późniejszymi organizatorami budowy byli m. in. hrabia Henryk Łubieński –wiceprezes Banku Polskiego, Piotr Steinkeller –przemysłowiec i organizator komunikacji pocztowej, oraz Stanisław Wysocki –naczelny inżynier Banku. Koncepcję opracowano w 10 lat po uruchomieniu pierwszej kolei w Europie, a w 1844 r. ruszyły prace przy budowie dworca kolejowego w Warszawie. Obiekt dworca oddano z 5-miesięcznym opóźnieniem (skąd my to znamy?), a znajdował się on przy skrzyżowaniu Alej Jerozolimskich i ulicy Marszałkowskiej –w samym centrum Warszawy.

14 czerwca 1845 r. uruchomiono kolej Warszawsko –Wiedeńską na odcinku z Warszawy do Grodziska. Kolejne odcinki oddawano etapami. Kolej stanowiła wówczas ogromną atrakcję i wielu mieszkańców Warszawy było zainteresowanych, by odbyć podróż dla samej tylko przejażdżki. Początkowo kursowały 2 pociągi –o 8:00 towarowy, a o 10:00 osobowy. Wagony były czterech klas, przy czym IV klasa była otwarta, bez dachu. Tabor kolei stanowiło 10 parowozów, 58 wagonów osobowych i 62 towarowe. Zaplecze techniczne obejmowało warsztaty i remizę przy ul. Chmielnej na 16 lokomotyw. W 1858 r. podróż z Warszawy do Skierniewic (60 km) trwała 2 godz. 10 min.

Dopiero 17 lat po Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej dotarła do Warszawy następna linia kolejowa. 27 grudnia 1862 r. ruszyła szerokotorowa magistrala Warszawsko-Petersburska. Pociągi odjeżdżały z Dworca Petersburskiego, zlokalizowanego w miejscu obecnego Dworca Wileńskiego. Istniał on do 1915 r., kiedy to został zburzony przez wycofujące się wojska rosyjskie.

W 1862 r. ruszyła również Kolej Warszawsko-Bydgoska, uruchomiona w wyniku porozumienia rosyjsko-pruskiego. Zapewniła ona połączenie Warszawy z Gdańskiem i Morzem Bałtyckim. 18 września 1867 r. ruszyła natomiast Kolej Warszawsko-Terespolska. 4 lata później wybudowano krótki odcinek w Brześciu, który zapewnił połączenie Warszawy z Moskwą, a w 1873 r. ruszyło połączenie Warszawy z Kijowem. Obsługę linii terespolskiej zapewniał Dworzec Terespolski, zburzony podczas II wojny światowej. 29 sierpnia 1877 r. ruszyła natomiast Kolej Nadwiślańska o długości 475 km, z Kowla przez Lublin, Dęblin (Iwangrad), Warszawę, Modlin (Nowogieorgiewsk) do Mławy. Linia, zbudowana głównie w celach wojskowych, służyła skomunikowaniu twierdzy w Dęblinie, Warszawie i Modlinie, stąd omijała centra licznych miejscowości (Nałęczowa, Puław, Lublina).

Uzyskany układ kolejowy był niekorzystny ze względu na liczne dworce czołowe i odmienny rozstaw szyn po przeciwnych stronach Wisły. W celu zaradzenia tym trudnościom, w latach 70. XIX wieku rozpoczęto budowę linii obwodowej. Linia rozpoczynała się w dzielnicy Czyste i przebiegała przez Wielką Wolę w rejonie Cytadeli.  W 1875 r. oddano całą linię wraz z remizą na 36 parowozów i jednotorowym mostem nad Wisłą ze splotem torów. Linia kończyła się na stacji Praga Nadwiślańska w oddaleniu 1,5 km od kolei Warszawsko-Petersburskiej, co wymuszało uciążliwe przesiadki i przeładunki.  Pod koniec XIX wieku przygotowano koncepcję linii średnicowej z dworcem centralnym, jednak z braku środków nie została ona zrealizowana przed I wojną światową.

Pod koniec XIX wieku tabor normalnotorowej kolei wynosił 284 lokomotywy, 409 wagonów osobowych i 8242 wagony towarowe. Roczne przewozy wynosiły 3 mln osób i 4 tys. ton towarów.
Bazowano na materiałach z referatów z konferencji '400 lat stołeczności Warszawy’