Chorzowska zajezdnia tramwajowa zabytkiem

O zajezdni

Zespół zabudowy dawnej zajezdni tramwajowej w Chorzowie–Batorym (obecnie Zakład Usługowo-Remonty Tramwajów Śląskich S.A.) jest zlokalizowany po południowej stronie linii kolejowej, przy ul. Inwalidzkiej 5, a tor do niej prowadzi od trasy przebiegającej przez ul. Armii Krajowej w Chorzowie. Powstał w latach 1929–1930. Zaprojektowana dla Śląskich Kolejek Spółka Akcyjna w Katowicach, we wrześniu 1929 r. nowa zajezdnia składała się z 8-stanowiskowej hali stojącej po stronie zachodniej, z możliwością przedłużenia i rozszerzenia od południa o 8 dodatkowych stanowisk. Na północ od niej prowadził tor do hali warsztatów na 8 stanowisk (+ ewentualnie 10 dodatkowych) z przesuwnicą o napędzie elektrycznym. Całość otaczała pętla ze ślepym torem, przecinająca dwukrotnie wiaduktem bocznicę kolejową. Obie hale wzniesiono w konstrukcji żelaznej, każdy z torów mógł pomieścić pod dachem trzy wozy. Elewacje wykonano z czerwonej cegły kolorowo fugowanej (wzbogacały je charakterystyczne ciągi okien, a na wieży planowano zamontować zegar). Tylna część budynku została podpiwniczona. W piwnicach umieszczono garaże autobusowe (na 2, 4 i 2 wozy) oraz garaż na samochód osobowy, jak też kotłownię, podnośnie i magazyn oleju. Na wyższych kondygnacjach umieszczono magazyny, a nad klatką schodową w wieży — zbiornik na wodę. W bocznych pomieszczeniach funkcjonowała kuźnia, stolarnia i warsztat elektrotechniczny, a na piętrze – pomieszczenia socjalne. Wewnątrz hali zabudowano 6 torów, pomiędzy którymi wozy przemieszczano za pomocą przesuwnicy; funkcjonował też żuraw elektryczny przejezdny. W torach zabudowano żelbetowe kanały rewizyjne. W części hali wydzielonej jako lakiernia zabudowano 2 tory. Konstrukcja hali zajezdni była identyczna jak warsztatów.

Wykonawcą prac budowlanych była firma Górnośląskie Towarzystwo Budowlane S.A. w Wielkich Hajdukach (ul. Długa 53). Obliczenia statyczne wykonała Sp. Akc. Elewator z Katowic – inż. Pamnitz lub Zygmunt Glüksman. Być może on był też autorem całego projektu. Konstrukcję żelazną budynku i dachu wykonała Fabryka Maszyn „Transport” daw. Jan Martin Sp. z o. p. w Wielkich Hajdukach. Zezwolenie na budowę warsztatów wydano 14 lutego 1930 r., choć prace trwały już w listopadzie 1929 r., a hali zajezdni – już dn. 02.10.1929 r. W grudniu 1930 r. budowle były już gotowe, a ich odbiór techniczny nastąpił 17.04.1931 r. Równocześnie powstały budynki: biurowy i mieszkalny na prawo od bramy wjazdowej. We wrześniu 1930 r. gotowy był też parkan wokół terenu zajezdni – od frontu murowano-żelazny, a od tyłu betonowo-drewniany. W 1942 r. (z powodu zwiększenia ilości taboru o 69 wozów motorowych i 81 doczepnych) planowano budowę tymczasowej konstrukcji nowej hali zajezdni w Hajdukach (niem. Notwagenhalle). Powstała ona pomiędzy istniejącymi budynkami zajezdni i warsztatów poprzez dobudowanie drewnianych ścian czołowej i tylnej oraz przekrycie ich dachem dwuspadowym ze świetlikiem. Jako ściany boczne służyły istniejące konstrukcje zajezdni i warsztatów. W miejscu nowej hali istniały już tory dojazdowe, które zaopatrzono dodatkowo w kanały rewizyjne. Ściany i podpory konstrukcji posadowiono na betonowych fundamentach. Halę zaprojektował mistrz budowlany Georg Matuschowitz z Bytomia. Miała ona cztery stanowiska, do których wjazd prowadził od tyłu. Od kwietnia do grudnia 1943 r. halę zbudowano w stanie surowym. Dobudowano też piętro przeznaczone na cele biurowe i magazynowe nad pomieszczeniami na tyłach hali warsztatowej (od marca do grudnia 1943 r. stan surowy, wykończone do marca 1944 r.). Pięciokrotny wzrost zatrudnienia (liczony od początku wojny do 1943 r.) zmusił zarząd tramwajów do inwestycji o charakterze socjalnym. Od maja do grudnia 1942 r. powstał barak dla 70 robotnic RAD na lewo od bramy wjazdowej na teren zajezdni. W 1943 r. (do września) został on rozbudowany o dodatkowe pomieszczenia i podpiwniczony. Ponadto w okresie od maja 1943 r. do października 1944 r. dobudowano pomieszczenia socjalne (szatnia, jadalnia) dla kobiet po południowej stronie hali zajezdni. Od września 1942 r. do września 1944 r. powstały też baraki mieszkalne dla zachodnich robotników cudzoziemskich (Westarbeiter) po drugiej stronie Freilandstrasse (ul. Inwalidzka). Podczas wojny rozbudowano też i wyposażono w dwa nowe prostowniki podstacje w Chorzowie. Przetwarzała ona prąd zmienny 6000 V na stały 600 V. Przez teren podstacji poprowadzono nowy przebieg trasy Chorzów-Bytom W latach 60-tych i zastąpiono ją nową nieopodal – do dziś funkcjonującą koło wylotu ul. 3 Maja.

Po 1945 r. zbudowano podstację elektryczną (Koleje Elektryczne Zagłębia Śląsko-Dąbrowskiego Przymusowy Zarząd Państwowy) wg projektu inż. arch. Adama Billewicza (na lewo od bramy zajezdni). W 1956 r. zbudowano barak od strony obecnej ul. Maronia jako hotel robotniczy, a w 1957 r. wykonano projekt rozbudowy zajezdni (mgr inż. arch. Teodor Malczyk – Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego Gdańsk). W 1963 r. powstał kolejny projekt rozbudowy hal warsztatów i zajezdni (od tyłu), nowego budynku administracyjno-biurowego od ul. Inwalidzkiej, magazynu, kotłowni, odkażalni i bocznicy kolejowej (rozbudowę tej ostatniej realizowano już w 1963 r.). W 1965 r. uzyskano zezwolenie na budowę magazynu centralnego połączonego z kotłownią (w tylnej części terenu); zamiar przebudowy układu torowego Armii Czerwonej/Inwalidzka (dotąd funkcjonowało odgałęzienie do zajezdni łukiem od zachodu, planowano trójkąt i wyburzenie domu Armii Czerwonej 88). W 1973 r. pojawił się zamiar rozbudowy hali. Do sierpnia 2006 r. funkcjonowała zajezdnia tramwajowa, która została przekształcona w Zakład Urządzeń Technicznych i Komunikacyjnych nr 2 remontowy oraz siedzibę spółki Tramwaje Śląskie S.A. W latach 2006–2007 przeprowadzono remont i przebudowę gmachu administracyjnego w oparciu o projekt arch. E. i R. Rak. Zaprojektowano nowe wejście od strony ul. Inwalidów, dokonano scalenia obu segmentów, zmieniono układ pomieszczeń, adaptowano poddasze oraz piwnice, zaaranżowano pomieszczenia, wymieniono okna.