Niepełnosprawni muszą czekać na przyjazną infrastrukturę

7 lipca 2015 r.Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosekRzecznika Praw Obywatelskich dotyczący dostosowywania lokalnej infrastruktury itaboru kolejowego do unijnych norm technicznych odnoszących się do dostępnościkolei dla osób niepełnosprawnych.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 3a ustawy z 28 marca2003 r. o transporcie kolejowym w zakresie, w jakim bezterminowo zwalnia zestosowania art. 21 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 ParlamentuEuropejskiego i Rady z 23 października 2007 r. dotyczącego praw i obowiązkówpasażerów w ruchu kolejowym do miejskich, podmiejskich i regionalnychkolejowych przewozów osób, jest zgodny z art. 69 w związku z art. 2konstytucji.

Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyćpostępowanie w pozostałym zakresie.

Trybunał podkreślił, że potrzeby osób niepełnosprawnychzostały dostrzeżone wprost na poziomie konstytucyjnym. Art. 69 konstytucjinakłada na władze publiczne obowiązek udzielania osobom niepełnosprawnym,zgodnie z ustawą, pomocy w komunikacji społecznej. Obowiązek ten obejmujepodejmowanie działań ułatwiających m.in. dostęp do infrastruktury pasażerskiej.Likwidacja barier architektonicznych występujących na dworcach i peronachkolejowych oraz odpowiednie urządzenie środków transportu kolejowego jestniezbędne dla zapewnienia osobom niepełnosprawnym możliwości uczestniczenia wżyciu społecznym na zasadach porównywalnych z innymi osobami. Jest to ściślezwiązane z poszanowaniem godności człowieka.

Trybunał przypomniał, że art. 69 konstytucji wyraża normęprogramową, a nie prawo podmiotowe. Ustawodawca ma zatem znaczną swobodę wyboruśrodków służących realizacji celów wymienionych w tym przepisie. Powołując sięna art. 69 konstytucji nie można żądać określonego poziomu świadczeń czy też sposobuich uzyskania.

Art. 21 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 nakłada naprzedsiębiorstwa kolejowe i zarządców stacji obowiązek zapewnienia dostępnościstacji, peronów, taboru kolejowego i innych pomieszczeń dla osóbniepełnosprawnych i osób o ograniczonej sprawności ruchowej, zgodnie zwłaściwymi normami unijnymi (technicznymi specyfikacjami interoperacyjności).Trybunał nie mógł podzielić zarzutu, że dozwolone przez prawo unijne,bezterminowe zwolnienie ze stosowania tego przepisu do lokalnych (tj. miejskich,podmiejskich i regionalnych) kolejowych przewozów osób narusza art. 69konstytucji. Podnosząc ten zarzut Rzecznik Praw Obywatelskich w istocie domagasię, aby ustawodawca w określonej perspektywie czasowej nałożył na konkretnepodmioty obowiązek zapewnienia osobom niepełnosprawnym dostępu do lokalnychprzewozów osób zgodnie ze szczegółowo określonymi i bardzo wymagającymiunijnymi normami technicznymi. Tym samym żądanie Rzecznika Praw Obywatelskichwykracza poza gwarancje przewidziane w art. 69 konstytucji, który pozostawiaustawodawcy znaczną swobodę wyboru środków udzielania osobom niepełnosprawnym pomocyw komunikacji społecznej.

Trybunał nie mógł również podzielić zarzutu wnioskodawcy, żeprzyjmując zaskarżony przepis ustawodawca odstąpił od zobowiązaniaprzedsiębiorstw kolejowych i zarządców stacji do zapewnienia osobomniepełnosprawnym dostępu do lokalnej infrastruktury kolejowej. Należypodkreślić, że w latach następujących po uchwaleniu art. 3a ustawy otransporcie kolejowym władze publiczne, wypełniając dyrektywy płynące z art. 69konstytucji, wydały liczne akty normatywne, które zmierzają do usuwania barierw dostępie osób niepełnosprawnych do pasażerskich usług kolejowych.

Wśród tych aktów normatywnych na szczególną uwagę zasługujeprawo budowlane oraz wydane na jego podstawie rozporządzenie MinistraTransportu i Gospodarski Morskiej z 10 września 1998 r. w sprawie warunkówtechnicznych, jakim powinny odpowiadać budowle kolejowe i ich usytuowanie. Ponowelizacji z 5 czerwca 2014 r. rozporządzenie to wprost przewiduje, że obiektydo obsługi osób projektuje się, buduje lub przebudowuje przy zachowaniuwłaściwych unijnych norm technicznych. Nakazuje ono również dostosowanie jużistniejącej infrastruktury do tych wymagań technicznych w terminie nie dłuższymniż 25 lat. Regulacje zmierzające do dostosowania infrastruktury kolejowej dopotrzeb osób niepełnosprawnych przewidują także m.in. ustawy o transporciekolejowym, o publicznym transporcie zbiorowym, o planowaniu i zagospodarowaniuprzestrzennym, prawo przewozowe oraz szereg aktów wykonawczych.

Dla oceny zaskarżonej regulacji nie bez znaczenia byłorównież to, że art. 3a ustawy o transporcie kolejowym zwalnia ze stosowaniatylko niektórych przepisów rozporządzenia (WE) nr 1371/2007 do lokalnychkolejowych przewozów osób. Bezpośrednio stosowane są pozostałe przepisy unijne,które nakładają na przedsiębiorstwa kolejowe i zarządców stacji daleko idąceobowiązki wobec osób niepełnosprawnych i osób o ograniczonej sprawnościruchowej. Obowiązki te obejmują m.in. określenie niedyskryminujących zasadkorzystania z przewozów, dokonywanie rezerwacji i wystawianie biletów bezdodatkowych opłat, informowanie o dostępności przewozów kolejowych oraz oudogodnieniach w pociągu, zapewnianie nieodpłatnej pomocy przy wsiadaniu iwysiadaniu z pociągu na stacjach z personelem, a w braku personelu podjęciawszelkich racjonalnych starań w celu zapewnienia dostępu do podróży pociągiem.

Biorąc pod uwagę przewidziane w art. 2 konstytucji zasadysprawiedliwości społecznej Trybunał ocenił, czy ustawodawca odpowiednio wyważyłpotrzeby osób niepełnosprawnych oraz możliwości przedsiębiorstw kolejowych izarządców stacji w zakresie dostosowania lokalnej infrastruktury kolejowej dotych potrzeb.

Zwolnienie ze stosowania art. 21 ust. 1 rozporządzenia (WE)nr 1371/2007 do lokalnych kolejowych przewozów osób zostało ustanowione z dwóchzasadniczych powodów: z uwagi na istotnie odbiegający od wysokich unijnychstandardów stan techniczny znacznej części lokalnej infrastruktury i taborukolejowego oraz ze względu na ograniczone możliwości finansowe przedsiębiorstwkolejowych oraz zarządców stacji. Nie można jednak tracić z pola widzenia, żeustanawiając zaskarżone zwolnienie ustawodawca działał zgodnie z prawemunijnym, które uwzględnia możliwość wystąpienia takich trudności. Takiebezterminowe zwolnienie przewidziane zostało również we Francji, WielkiejBrytanii, Hiszpanii, Słowacji i Rumunii.

Trybunał Konstytucyjny podzielił argumenty Sejmu orazProkuratora Generalnego, że w razie nałożenia na przedsiębiorstwa kolejowe orazzarządców stacji obowiązku przewidzianego w art. 21 ust. 1 rozporządzenia (WE)1371/2007, podmioty te nie byłyby w stanie wywiązać się z niego lub zmuszonebyłyby do przerzucania kosztów dostosowania infrastruktury na klientów. Wdalszej perspektywie mogłoby to przyczynić się do ich upadku lub prowadzić dolikwidacji małych stacji kolejowych.

Biorąc pod uwagę powyższe Trybunał stwierdził, żeustawodawca wyważył konkurujące wartości tak, aby każda z nich mogła byćrealizowana. Na przedsiębiorstwa kolejowe i zarządców stacji nałożył takieobowiązki względem osób niepełnosprawnych, jakie podmioty te są w staniespełnić. Zarazem osoby niepełnosprawne, jak i osoby o ograniczonej sprawnościruchowej, mają zapewniony przez obowiązujące prawo dostęp do komunikacjikolejowej na zasadach zbliżonych lub alternatywnych do przewidzianych przezwłaściwe unijne normy techniczne. Obowiązujące prawo wymaga również, aby nowa iprzebudowywana infrastruktura kolejowa odpowiadała normom unijnym.

Trybunał podkreślił, że wydany wyrok nie zwalnia władzpublicznych z podejmowania dalszych działań zmierzających do zapewnienia osobomniepełnosprawnym efektywnego dostępu do pasażerskich usług kolejowych. Brakściśle określonego terminu dostosowania lokalnej infrastruktury kolejowej itaboru do unijnych wymagań technicznych nie może być rozumiany jako zezwalającyna spowolnienie tego procesu.